Docureeks ‘Surviving R. Kelly’ beantwoordt heel wat vragen rond MeToo

Met de zesdelige docureeks Surviving R. Kelly ent MeToo zich op true crime-tv. Dat blijkt een krachtige, maar wrange combinatie.

Vorige week liet Lady Gaga Do What U Want (het nummer dat ze in 2013 met R. Kelly opnam) van Spotify, YouTube en alle streamingplatformen verwijderen. Ze deed dat een week nadat in de States Surviving R. Kelly was verschenen, een zesdelige docureeks die de beschuldigingen van seksueel misbruik door de r&b-zanger onder de loep neemt.

Lady Gaga bleek de eerste van een reeks muzikanten die zich haastten om zich te midden van de totale mediastorm te distantiëren van R. Kelly. Ook Chance the Rapper, Ciara en Celine Dion probeerden in de dagen na de documentaire hun samenwerkingen offline te krijgen. Phoenix, Common, Future en Ne-Yo boden hun verontschuldigingen aan omdat ze met R. Kelly hadden samengewerkt. In woke jargon heet dat: R. Kelly is cancelled. En deze keer echt.

Maar de echte verrassing was niet dat de muziekwereld zich tegen R. Kelly keerde. De echte verrassing was dat dat nu pas gebeurde. Iedereen die er een half uur op Google aan heeft gespendeerd, wist dat Kelly met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid een seksuele delinquent en pedoseksueel was. We hebben het hier over een man die een vijftienjarige zangeres huwde en vervolgens voor haar het nummer Age Ain’t Nothing but a Number schreef. We hebben het over een man die zichzelf, te midden van een kinderpornorechtszaak, ’the Pied Piper of R&B’ begon te noemen – de rattenvanger van Hamelen dus, de man die met zijn houten fluit kinderen weglokte. Dus waarom wilden Chance the Rapper en Phoenix in 2013 wel nog met hem werken en nu niet meer? En waarom achtte Lady Gaga het datzelfde jaar nog opportuun om het refrein ‘Do what you want / what you want with my body’ op te nemen en laat ze dat nu verwijderen?

Gaga wordt er niet graag aan herinnerd, maar er zijn ongebruikte beelden gelekt van de clip bij dat nummer, geregisseerd door Terry Richardson, waarin Lady Gaga een patiënte speelt en R. Kelly de dokter die haar onder narcose gaat brengen. ‘Will I ever be able to walk again?’ vraagt ze. Het antwoord: ‘Yes, if you let me do whatever I want with your body. I’m putting you under, and when you wake up, you’re going to be pregnant.’ ‘Het was letterlijk een reclame voor verkrachting’, zei een bron die de video gezien heeft tegen website Page Six.

Vandaar dus: waarom nu pas en toen niet?

Het antwoord is even simpel als wrang.

Omdat er toen nog geen docureeks over hem gemaakt was en nu wel.

De zaak-R. Kelly moet een van de extreemste voorbeelden van MeToo zijn. In de meeste cases waarin misbruik door artiesten blootgelegd wordt, lees je dat er al geruchten waren, dat de omgeving al dingen had opgevangen of dat de entourage het geweten moet hebben. In het geval van Kelly wíst iedereen het. Of toch: iedereen die het wilde weten.

Robert ‘R.’ Kelly (52) was dé r&b-zanger in de tweede helft van de nineties en de eerste van de noughties. In ons land was hij minder bekend, maar in de States was hij een superster met een Drake-achtige status. Tussen 1995 en 2007 bracht hij negen albums uit: zes daarvan stonden op één in de Amerikaanse charts, drie ervan belandden op twee. Hij had een nummer-eenhit met Celine Dion, schreef You Are Not Alone voor Michael Jackson, scoorde een r&b-classic met Ignition (Remix) en schreef een generatieanthem met I Believe I Can Fly, het nummer waar hij aan deze kant van de oceaan het meest mee vereenzelvigd wordt.

Alleen: over dat succes hing altijd al een gitzwarte schaduw. Eigenlijk had zijn carrière in 1994 al afgelopen moeten zijn. Dat jaar publiceerde het magazine Vibe het huwelijkscertificaat dat bewees dat een 27-jarige R. Kelly enkele maanden eerder met de toen vijftienjarige Aaliyah getrouwd was en haar leeftijd op de papieren had laten vervalsen. Kelly leerde Aaliyah, die in 2001 overleed, kennen toen ze twaalf was. Het huwelijk werd na enkele maanden geannuleerd. Kelly en Aaliyah bleven hun relatie ontkennen. Er kwam geen rechtszaak van.

In 2000 begon de Chicago Sun-Times verhalen te publiceren over hoe Kelly zijn bekendheid gebruikte om minderjarige meisjes op te pikken aan een middelbare school in Chicago en hen vervolgens tot seks dwong. Twee jaar later kreeg de krant een sekstape in handen waarin onder meer te zien was hoe Kelly seks had met een veertienjarig meisje en op haar urineerde – de video zou later ook uitgebreid circuleren in het illegale VHS-circuit. Bij een huiszoeking werden op een digitale camera twaalf foto’s gevonden waarop hij seks had met een minderjarige. Uiteindelijk zou de verdediging het proces zes jaar weten te vertragen, waarna Kelly verrassend vrijgesproken werd. De ouders van het slachtoffer weigerden te getuigen. Er waren sterke vermoedens dat Kelly’s entourage hen geld had toegestopt. Tegelijk had de verdediging van de zanger betoogd dat de getuigen, voornamelijk zwarte vrouwen, uit waren op geld.

Het merkwaardige was dat Kelly’s carrière het zes jaar durende proces overleefde. Zijn succes ging weliswaar achteruit, maar hij bleef optreden, platen maken en met andere artiesten samenwerken. Meer zelfs: hij bleef zijn hypergeseksualiseerde imago uitspelen. ‘Girl, I got you so wet, it’s like a rainforest / Like Jurassic Park except I’m your sex-a-saurus baby / You and me hoppin’ like two kangaroos’, zong hij in 2007 nog op The Zoo. Vreemd genoeg werkte die aanpak. In 2011 noemde Billboard hem de belangrijkste r&b-artiest van de laatste vijfentwintig jaar; in 2012 zong hij op de begrafenis van Whitney Houston. Met Trapped in the Closet, een reeks videoclips die samen een rapmusical vormden over seks, overspel en een dwerg die in zijn broek kakte, groeide hij in diezelfde periode uit tot een cultartiest. R. Kelly werd een bad boy met een dubieus, excentriek aura. Omstreeks 2013 begon een jonge generatie artiesten als Tyler, the Creator en Chance the Rapper zijn naam in interviews weer te laten vallen, als een soort antiheld.

De lijst van beschuldigingen bleef ondertussen groeien. In 2017 beschuldigden de ouders van drie meisjes Kelly er op Buzzfeed nog van er ‘een sekssekte’ op na te houden, waarbij hij meisjes opsloot, emotioneel manipuleerde en seksueel misbruikte. ‘R. Kelly controleert elk aspect van hun leven: hij zegt wat ze moeten eten, hoe ze zich moeten kleden, wanneer ze een bad mogen nemen, wanneer ze mogen slapen en wanneer ze tot seksuele betrekkingen moeten overgaan, die hij vervolgens opneemt’, schreef de nieuwssite.

Opnieuw ontkende Kelly de beschuldigingen. Opnieuw kwam het niet tot een rechtszaak. Toen enkele maanden later MeToo losbarstte, werd er met #MuteRKelly een oproep gedaan om zijn muziek te boycotten, maar hij bleef muziek uitbrengen en concerten spelen. De muziekindustrie keerde zich niet openlijk tegen hem. Afgelopen zomer nog bracht hij via SoundCloud I Admit uit, een negentien minuten durende song die meer van een zelfverdediging dan van een schuldbekentenis had en haast een poging leek om zijn slachtoffers te trollen. Vijfentwintig jaar gedocumenteerd misbruik en R. Kelly leek op weg om alles te overleven.

En toen verscheen Surviving R. Kelly.

Surviving R. Kelly, een reeks van Lifetime, is merkwaardige tv om naar te kijken. Je zou willen zeggen dat de reeks Kelly’s misbruik blootlegt en hem als seksueel delinquent ontmaskert, ware het niet dat alle feiten al herhaaldelijk door journalisten beschreven zijn. Er wordt niks blootgelegd en niks ontmaskerd. Surviving R. Kelly vertelt niks nieuws. Maar de makers doen één ding anders: ze laten de geschiedenis van Kelly’s misbruik door mensen vertellen. Er is geen neutrale voice-over die het verhaal aan elkaar praat. Er zijn nauwelijks stills van krantenberichten of clips uit nieuwsbulletins. Er zijn enkel talking heads van slachtoffers, ex-medewerkers en psychologen gespecialiseerd in seksueel misbruik die vertellen wat hij gedaan heeft.

De impact daarvan is enorm. R. Kelly heeft altijd beweerd dat hij dacht dat hij geen relatie had met Aaliyah en dat ze meerderjarig was. Van die verdediging blijft geen spaander heel als je een voormalige achtergrondzangeres ziet vertellen hoe ze de twaalfjarige Aaliyah in zijn entourage heeft zien opduiken en dat ze hen seks heeft zien hebben toen ze vijftien was. Als je een blank jurylid in de rechtszaak van 2008 voor de camera ziet vertellen dat hij de zwarte vrouwen die tegen hem getuigden niet geloofde omdat hij ‘niet hield van de manier waarop ze eruit zagen’, snap je hoe Kelly ooit vrijgesproken is kunnen worden. Als je een slachtoffer ziet vertellen hoe ze Kelly op haar zestiende leerde kennen – nota bene omdat ze hem kwam steunen tijdens het kinderpornoproces – hoe hij seks met haar had en hoe hij haar vervolgens vroeg om te liegen over haar leeftijd, begrijp je hoe ziekelijk het patroon van misbruik in Kelly’s leven is. Het is een vaststelling die veel over vandaag zegt: één getuigenis zegt meer dan duizend krantenberichten. Feiten zien er geloofwaardiger uit als je ze iemand persoonlijk ziet vertellen, tegenargumenten zien er plots leugenachtiger uit.

Maar de reeks doet meer. Duidelijk beïnvloed door true crime-tv, het genre dat onder meer Making a Murderer voortbracht, vertelt Surviving R. Kelly een verhaal. De reeks is meer dan een chronologisch overzicht: in zes afleveringen van 45 minuten bouwt het een overkoepelend narratief over R. Kelly op. Een verhaal van een kind dat misbruikt is en later een misbruiker wordt. Een muzikaal genie dat zich, wanneer hij eenmaal succes heeft, onaantastbaar waant en uitgroeit tot een pedoseksueel die jong meisje na jong meisje na jong meisje manipuleert. Een dader die zich verstopt in plain sight en een imago creëert van rare kwiet annex sex-a-saurus, net om twijfel te zaaien. Een dader ook die, door de specifieke manier waarop hij zijn slachtoffers manipuleert, blijft wegkomen met zijn gedrag.

Het effect daarvan is, net zoals in Making a Murderer, overweldigend. Na vijf uur Surviving R Kelly is het verhaal zo solide dat het futiel lijkt om er gaten in te slaan. ‘R. Kelly ontkent alle beschuldigingen’ wordt definitief onzin. ‘Maar hij is nooit veroordeeld’ wordt een hallucinant detail in het verhaal, geen verdediging van zijn onschuld. Als de eindcredits voorbijrollen, vraag je je af hoe je ooit nog naar I Believe I Can Fly kunt luisteren.

Alleen is dat meteen ook de problematische kant van Surviving R. Kelly. Net zoals ze de technieken van true crime-tv gebruikt, zit ook de dubieuze kant van het genre in de reeks. Het is een publiek proces, waarbij maar één kant gehoord wordt. R. Kelly krijgt geen weerwoord. De verantwoordelijkheid van de makers is groot. Te groot. En tegelijk blijft het tv, een vorm van entertainment – Surviving R. Kelly schuwt daarbij de pathos van een Amerikaanse Lifetime-docu niet. Zeker naar het einde toe vraag je je af waar slachtoffers hun verhaal laten vertellen eindigt en waar emotionele exploitatie begint.

Maar feit is dat Surviving R. Kelly slaagt waar vijfentwintig jaar journalistieke berichtgeving en juridisch onderzoek niet in slaagden: R. Kelly een halt toe roepen. Van de tientallen artiesten die de makers op voorhand contacteerden, wilden alleen John Legend en Sparkle voor de camera verschijnen. ‘Niet dat de anderen Kelly steunden, maar ze zeiden neen omdat het zo smerig en troebel is’, zei de producer. ‘Maar dat is ook de reden waarom Kelly is kunnen doorgaan met wat hij deed.’ Het is een wrange vaststelling. Ja, Surviving R. Kelly is problematisch, maar het is ook de enige reden dat de muziekwereld zich nu van hem distantieert.

Tarana Burke, de stichter van MeToo, is een van de talking heads in Surviving R. Kelly. Dat lijkt geen toeval. De reeks zou wel eens een nieuwe stap in de ontwikkeling van MeToo kunnen zijn. Door zich te enten op true crime-tv heeft MeToo zijn sterkste wapen tot dusver gevonden.

Op een indirecte manier geeft Surviving R. Kelly een antwoord op veel van de problemen waar MeToo mee geconfronteerd wordt. Victim blaming, bijvoorbeeld, de manier waarop mensen naar vrouwelijke slachtoffers kijken en zich afvragen waarom ze nu pas met hun verhaal naar buiten komen, waarom ze niet naar het gerecht gestapt zijn en of ze uit zijn op aandacht. Door Kelly’s slachtoffers aan het woord te laten blijft er weinig van die bedenkingen overeind. Misschien hadden sommige slachtoffers beter kunnen weten. Misschien waren sommige slachtoffers uit vrije wil op hem toe gestapt. Misschien had dit u niet kunnen overkomen. Dat doet er niet toe. Misschien zijn het geen perfecte slachtoffers, maar het zijn slachtoffers.

Surviving R. Kelly nuanceert ook dat andere argument dat steevast tegen MeToo gebruikt wordt: gerechtelijke veroordeling. R. Kelly is te zien in een video waarin hij urineert op een veertienjarig meisje, werd door meerdere getuigen herkend en had foto’s in zijn bezit waarop hij seks heeft met een minderjarige, maar een jury sprak hem vrij en dus liet de muziekindustrie hem verder doen. In al zijn extreemheid toont de case van R. Kelly dat gerechtelijke veroordeling soms ook gewoon een excuus is waar mensen zich achter verschuilen om niets te doen. Om geld te blijven verdienen aan zijn muziek, om als artiest met hem samen te blijven werken en om zijn concerten te blijven promoten. Het is een manier om dingen simpel te houden. Maar een van de dingen die MeToo ondertussen heeft duidelijk gemaakt, is dat zaken van machtsmisbruik en seksueel misbruik nooit simpel zijn, maar troebel, ingewikkeld en lelijk.

R. Kelly is een bijzonder geval, omdat de feiten zo extreem zijn en de schuld zo duidelijk, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat de overlap tussen true crime-tv en MeToo hier stopt. Het blijft een wrange vaststelling, maar blijkbaar heeft een documentairereeks vandaag meer kracht dan klassieke journalistiek en gerechtelijk onderzoek. De kans is dan ook groot dat we dit soort slachtofferdocumentaires de komende tijd vaker zullen zien. Het lijkt niet ondenkbaar dat er straks een true crime-reeks komt die de zaak van pakweg Roman Polanski onderzoekt.

Overigens: komende week gaat Leaving Neverland op het Sundance Film Festival in première, een vier uur durende HBO-documentaire in twee delen die inzoomt op de klachten van seksueel misbruik tegen Michael Jackson.

MeToo is ook in 2019 nog niet dood.